Uşaqlara; “Toyuq yumurtadan, yoxsa yumurta toyuqdan çıxdı?” deyə soruşarlar. Bu suala bənzər formada soruşsaq: “Qar yağdığı üçün hava soyuq olar, yoxsa hava soyuq olduğu üçün qar yağar?” Bu iki sual bir-birinə bənzəsə də cavabları fərqlidir.Məktəblərdə, ensiklopediyalarda və kitablarda “Qar nə üçün yağır?” başlığı ilə izah olunanlar, əslində qarın nə üçün yağdığına deyil, necə yağdığına aiddir. Çox vaxt “necə” və “nə üçün” suallarının düzgün istifadə edilib edilmədiyinə fikir verilmir.

“Qar nə üçün yağır?” sualına veriləcək doğru cavablar, “qar”ın yağmasının hikmətləridir. Bu hikmətləri, “qar”ın özündən bilmək böyük bir yanlışlıq olar. Bunlar ilahi hikmətlərdir. “Qar”ın necə yağdığının cavabı isə, fizika və kimyanın araşdırma üsulları ilə yazılmış dərs kitablarında mövcuddur. Əslində yalnız qarın yağmasında deyil, varlıq aləmində gördüyümüz və görmədiyimiz hər şeydə, Allahın digər isimləri ilə birlikdə xüsusilə Hakim isminin təcəlliləri var. Çünki bu dünya hikmət evi, insanın ölüm qapısından keçərək gedəcəyi axirət aləmi isə qüdrət evidir. Bu dünyada olanlar Allahın qoyduğu səbəblər pərdəsi ilə cərəyan edir; bu səbəbləri yaradan və işlədən Müsəbbibül Əsbabı (bütün səbəbləri meydana gətirən Allah) bu pərdədə qalmadan tanımaq, insanın bu dünyada ən böyük imtahanıdır. Axirətdə isə imtahan olmadığına görə, Allah (cc) qüdrətini səbəblər pərdəsini istifadə etmədən birbaşa təcəlli etdirir.

İndi “Qar yağdığı üçün hava soyuq olur?” sualının cavabını ola biləcək bir hikmətdən danışa bilərik. Qar, havanın soyuq olduğunu göstərir. Ancaq qar yağdığı üçün hava soyuq olmur, əksinə qar soyuğu azaldır. Bunu belə izah etmək olar: Bir qram maddənin əriməsi üçün lazım olan istiyə o maddənin “ərimə istiliyi” deyilir. Buz, su halına gələnə kimi qram başına 80 kalori isti qəbul edir. Bu, buzun ərimə istiliyidir. Su, buz halına gəlmək üçün ərimə istiliyini verir və hər bir qram suyun donub qar kristalı halına gəlməsi əsnasında atmosferə 80 kalori verilir. Bu hesaba görə, 10 ton qarla atmosferə verilən istilik, 100 kilo yaxşı növ mədən kömürünün yanması ilə verdiyi istiliyə bərabərdir. Bunun hesablaması sadədir: 10 ton = 10.000.000 qram. Bu qədər suyun qar halına çevrilərkən atmosferə verdiyi istilik = 10.000.000 x 80 kalori = 800.000.000 kalori. Bir qram yaxşı növ mədən kömürünün yanması ilə verdiyi istiliyin 8.000 kalori olduğu nəzərə alınarsa, on ton suyun qar halına gələrkən verdiyi istilik, 800.000.000 / 8.000 = 100.000 qram = 100 kiloqram yaxşı növ mədən kömürünün verdiyi istiliyə bərabər olur. Atmosferdəki suyun qar halına gələrkən verdiyi bu istilik, təxminən 750 kg yaxşı növ kömürün yanması ilə verdiyi istilik qədərdir. Bitki, heyvan və insanlar, qarın digər faydaları ilə birlikdə artıq dərəcədə soyuğun meydana gətirəcəyi müxtəlif zərərlərdən də qorunmaqdadır. Baharda, qarların əriyərkən atmosferdən aldığı qram başına 80 kalori istilik ilə atmosferdəki istilik azaldılır, beləliklə də yeni cücərən bitkilərin istidən zərərə uğramasının qarşısı alınır. Qar yağmasının bəzi hikmətləri də bu ola bilər: Qarların əriməsi nəticəsində meydana gələn sular, torpağa qarışıb yeraltına keçir, beləliklə torpaq ola biləcək sel və erroziyanın təsirindən mühafizə olunur. Bundan başqa havadakı toz və zəhərli hissəciklər, qarla yerə endirilərək hava təmizlənir.

Yazının əvvəlindəki suala qayıtsaq; qar yağdığı üçün hava soyuq olmur, hava soyuq olduğu üçün qar yağır. Yağan qar həm atmosferə istilik verir, həm də (özü də soyuq olmasına baxmayaraq) yeri bir yorğan kimi örtərək bəzi bitki və heyvanların artıq dərəcədə soyuqdan tələf olmasının qarşısını almaqda vacib rol oynayır.

                                                             1 agac ekek :)

 “Təbiətdən yamyaşıl bir pərdə, möcüzəvi bir mənzərə... Rəngarəng yarpaqlar; küləyin toxunması ilə, təfəkkür etməyin zövqü ilə özündən keçən bir alim kimi coşur. Ağacların budaqlarında quşlar oxuyur, meşənin kənarındakı yaşlı çinar ehtişamı ilə göz qamaşdırır və sanki meşəyə gözətçilik edir. İnsanlar başlarını qaldırdıqda, daxili hüzura qovuşur. Kainat kitabının bitkilər səhifəsindən gözəl bir meşə, sevinc qaynağı olur insanlara və ev sahibliyi edir o qədər canlıya. Pərdə dəyişir! Ağacların yerinə beton yığınları var. Bacalardan qalxan göz acışdıran duman şəhərin havasını əsir alıb sanki. Ağaclarda həyatda yaşamaq üçün mücadilə edən boynu bükük bir neçə quş oxuya bilmir. İnsanlar öskürür və xoşbəxt deyil.” Siz bu iki portretdən hansında olmaq istərdiniz?

* Maşınımızdakı bir bak benzinlə milyonlarla il yığılan qalıqları yandırdığımızı bilirikmi?

* Təbiətdə etdiyimiz təhriflərlə, əslində dünyada həyatın can damarlarını kəsdiyimizi hiss edirikmi?

Başqasını gözləmədən təbiətə sahib çıxmalıyıq; çünki “bir ağac da kəssək nə olar?” deyərək bizdən sonrakı nəsillərin gələcəyini tükədirik. Köhnəlmədən dəyişdirdiyimiz divanlar, dolmamış atdığımız dəftərlər və s. üçün hər il neçə ağac kəsildiyini bilirikmi? Hətta avtomobilimizlə boş yerə gəzərkən benzin bakımızda təbiəti sərf etdiyimizin fərqindəyikmi? Bütün bunların fərqində olsaq, yenə də düşünmədən tükədərdikmi dünyanın gözəllik və zənginliklərini?

Avtomobillərində səfərə çıxan Massaçusets Universitetindən bir qrup tədqiqatçısının ağlına, maşınların yandırdığı benzinin qaynağının nə olduğu sualı gəlir. Və bu tədqiqatçılar çox qədim vaxtlarda yaşamış fitoplanktonların (fotosintez edən tək hüceyrəli dəniz canlıları) neft mərhələsinə qədərki sərgüzəştlərini araşdırırlar.

Ölən planktonların yalnız 2%-i okeanın dibinə çökərək minlərlə metr qalınlığındakı tortul materialın içində basdırılmış qalır. Bu ölü plankton kütləsi müəyyən istilik və yuxarı təzyiq altında 75% nisbətində xam neftə çevrilir. Sıxlığı suyun sıxlığına görə daha az olduğu üçün (0.8), bu neft stokunun az bir qismi yer qabığında yuxarıya doğru köçürülür. Bu gün bu müdhiş enerji qaynağının təxminən 25%-i çıxarıla bilmişdir.

Fasilələr də nəzərə alınmaqla bu mərhələlərin təxmini hesabları çıxarıldıqda bu qəribə nəticə əldə edilmişdir: 16 hektarlıq (160000 kvadrat metrlik) bir ərazinin cəmi buğda istehsalına bərabər 90 tonluq fitoplankton kütləsindən təxminən dörd litr benzin emal olunur. Bundan başqa planetimizdə 400 il ərzində yetişən bitkilərin cəmi, bir ildə istifadə olunan neftə bərabər deyil.

Müdhiş Tarazlıq

Nəhəng ekosistemlər yumağı olan dünyamızın gedişatını anlamaq məqsədilə aparılan təcrübələrdən biri “Biokürə 2” təcrübəsidir. Yer kürəsinin quruluşuna bənzər, qapalı və özünə yetərli bir sistemdə işləyən prosesləri müşahidə etmək üçün nəhəng bir parnikdə aparılan bu təcrübədən maraqlı nəticələr əldə edildi. Bunlardan birisi karbondioksidin artması ilə təxmin edilməsi mümkün olmayan xarabalıqlara gəlib çıxmasıdır. Avtomobil tüstüsündən, kömürdən çıxan karbondioksidə; oradan da fabrik bacalarının çıxartdığı zəhərli qazlara qədər bir çox mənfi ünsür sağlamlığımıza zərər verməkdədir. “Biokürə 2” təcrübəsində meydana çıxan məlumatlara görə, gələcəkdə karbondioksid sıxlığı indiki dəyərinin iki qat artığına kimi çıxa bilər. Bitkilərin fotosintez (işıq enerjisi istifadə edilərək qida və oksigen istehsalı) istehsal etməsi üçün lazımlı karbondioksid miqdarındakı dəqiq ölçüdən kənara çıxması, yer kürəsində iqlim dəyişikliklərinə səbəb olur.

Havadakı Karbondioksid Miqdarı ilə Okeanlar Arasındakı Münasibət

Atmosferdəki qazlar su ilə reaksiyaya girmə xüsusiyyətində yaradılmışdır. Bu sudakı həyatın davam etməsi üçün lazımlıdır. Atmosferdə artan karbondioksidin gedərək daha da çoxu dəniz suyu ilə reaksiyaya girməkdədir, bikarbonat və hidrogen ionlarının artmasına səbəb olmaqdadır. Nəticədə səth sularının turşuluq dərəcəsi yüksəlməkdədir. Okeanların ortalama turşuluq dərəcəsi son buz dövrünün əvvəlində (təqribən 10000 il öncə) 8.3 olaraq hesablanmışdır. Bu dəyər sənaye çağının başlamasından dərhal əvvəl 8.2 olaraq ölçülmüşdür. Dövrümüzdə isə bu dəyər 8.1 səviyyəsindədir. Bir ssenariyə görə, iqtisadi böyüməyə paralel olaraq atmosferə buraxılan karbondioksid miqdarı davamlı artacaq və kömür, neft kimi qazıntı yanacaqlarının tükənməsi ilə azalmağa başlayacaqdır. Əgər qiyamət qopmasa, atmosferdəki karbondioksid miqdarı 2300-cü ilə çatanda milyonda 1900 (1900 ppm) ilə ən yüksək nöqtəsinə, yəni dövrümüzdəki dəyərin beş qatına qalxacaqdır. Okeanlar atmosferdəki karbondioksidin bir qismini soracaqları üçün, səth sularının pH dəyərinin 7.4-ə düşəcəyi və yüzlərcə il bu aşağı dəyərdə qalacağı düşünülür. Keçmiş 300 milyon il ərzində atmosferdəki karbondioksid nisbətinin bir neçə dəfə 2000 ppm səviyyəsini keçdiyi bizə məlumdur. Ancaq bu miqdarlarda belə okean səth sularının pH dəyəri 7.5-dən aşağı düşməmişdir. Bəs bu vəziyyəti nə mane olmuş ola bilər? Böyük ehtimalla bir bufer vəzifəsini yerinə yetirən dəniz dibindəki karbonat qayaları okean suyunun turşuluğunun tənzimlənməsində rol oynamışdır. Təqribən 10000 illik bir zaman dilimində həyata keçirilən bu tənzimləmə hadisəsi, geoloji mərhələlərlə okeana buraxılan turşunu neytrallaşdırmaq üçün yetərlidir. Ancaq insanların fəaliyyətləri və ya asteroid toqquşması kimi təbii fəlakətlərin səbəb olduğu sürətli dəyişiklikləri uzaqlaşdırmaq üçün bu qısa zaman diliminin yetərli olmadığı düşünülür. Turşuluq nisbətində müşahidə ediləcək belə ciddi bir dəyişikliyin okeandakı canlılar üzərində nə kimi təsirlərə səbəb olacağı hələ dəqiq məlum deyil.

Turşulu suların karbonatı çözmə xüsusiyyəti olduğuna görə mərcanlar və bəzi növləri kimi kalsium karbonat quruluşlu qabıqlara və ya xarici skeletlərə malik canlılar, bundan ən çox zərər dəyə biləcək canlılardır. “Biokürə 2” təcrübəsi ilə olduqca önəmli səviyyələrə (dövrümüzdəki dəyərin iki qatı səviyyəsinə çatacaq karbondioksidin) çıxacağı təxmin edilən karbondioksid miqdarından bu canlıların nə qədər zərərə məruz qalacağı hesablanmış və bu cür heyvanlarda kalsium karbonat birləşməsinin 40%-i nisbətində azalacağı təxmin edilmişdir. Su ekosistemlərində həyati vəzifələr verilən bu canlıları yox olmağa aparan dəyişiklik, qida zincirindəki müvazinətləri də alt-üst edə bilər.

                  FOTONLAR

Kainat haqqında haradasa bütün müşahidə biliyimiz “foton” adlanan hissəciklərlə əldə olunur. Foton, işıq zərrəciyinin elmi adıdır. Fotonlara “elektromaqnetik dalğa” da deyilir.

Kainatda hər atoma qarşılıq təqribən 1 milyard foton mövcuddur.

Fotonlar, kainatdakı hər maddədən, hər istiqamətə doğru, çox sayıda yayılmaqdadır və kainatdakı ən yüksək sürət ilə fəzada irəliləməkdədir. Bir fotonu digər fotonlardan ayıran üç vacib xüsusiyyəti vardır:

-         “Foton enerjisi” (dalğa uzunluğu)

-         “Foton hərəkət istiqaməti” (impulsun istiqaməti)

-         “Spin istiqaməti” (polarizasiya istiqaməti)

Bir fotonun enerjisinin verilməsi, dalğa uzunluğunun və ya tezliyinin də verilməsi deməkdir.

Dalğa uzunluğu, fotonun enerjisi ilə tərs mütənasibdir. Yüksək enerjili fotonların dalğa uzunluğu aşağı, aşağı enerjili fotonların dalğa uzunluğu yuxarıdır.

Foton enerjisi və foton hərəkət istiqaməti aydın kimi görünsə də, “spin istiqaməti nədir ki?” deyə soruşa bilərsiniz.

Spin istiqamətini belə izah etmək olar: Fotonu, nöqtə kimi deyil, yan-yana gedən bir ox kimi düşünün. Bu bənzətmədə, spin istiqaməti, oxun göstərdiyi istiqamət olmalıdır. İşıq üçün spin istiqamətinə polarizasiya istiqaməti də deyilir.

Ümumiyyətlə, günəş eynəklərinin polarizasiya şüşələri var. Niyə bilirsinizmi?

Yer üzünə düşən günəş şüalarından daha çox bir istiqamətdə spini olanlar əks edir. Günəş eynəkləri şüşələri də bu istiqamətdə spini olan fotonları keçirə bilən formada polarizasiya edilmişdir. Buna görə də günəşdən gələn fotonların yalnız bir qismini keçirir, yerdən əks edən fotonların isə hamısını keçirir. Beləliklə, günəş eynəkləri günəşdən qorunub yerdəki cisimləri aydın görməyi təmin edir.

Kainatda olan fotonlardan bəzilərini gözlərimizlə görə bilirik. Bizim görə bildiyimiz fotonlar, santimetrin 12.500-də biri ilə 25.000-də biri arasında dalğa uzunluğuna sahib olanlardır. (0.4-0.8 mikro metr arası). Bu dalğa uzunluğundakı fotonlara, “görünən işıq” deyirik. Görünən işığın radio dalğasından və ya x şüasından fərqi yalnız dalğa uzunluğudur. Bunun xaricindəki geniş dalğa uzunluğu spektrinin heç bir hissəsi gözümüz ilə görülə bilməz.

“Görünən işığa” qısaca birbaşa “işıq” da deyə bilərik.

Dalğa uzunluğuna görə fotonları düzməli olsaq, ən böyükdən ən kiçiyə doğru, cərgəsi belə olar: (ən aşağı enerjidən ən böyük enerjilərə doğru)

• Alçaq tezlikli şüalar
• Radio dalğaları,
• İnfraqırmızı şüalar,
• Görünən işıq,
• Ultrabənövşəyi şüalar,
• Rentgen şüaları,
• Qamma şüaları.

Bunlardan yalnız görünən işığı gözlərimizlə görə bilirik. Elə buna görə də bu dalğa uzunluğundakı fotonlara görünən işıq deyilir. Canlıdan canlıya gözlərinin həssas olduğu dalğa uzunluqları dəyişməkdədir. Məsələn, arılar bizim görə bilmədiyimiz ultrabənövşəyi bölgəni görə bilir, ancaq bizim gördüyümüz qırmızı bölgəni görə bilmir.

Görünən işıq dalğa uzunluğu, tamamilə Günəşin də ətrafa ən çox foton göndərdiyi dalğa uzunluğudur. Əgər gözümüz fərqli dalğa uzunluğuna həssas olsaydı, ətrafındakı şeyləri görə bilmək üçün kifayət qədər foton tapmaya bilərdi.

Fotonların dalğa uzunluğunun santimetrin milyard dəfə milyardda birindən, dünyanın radiusunun 5000 qatına qədər ölçülmüş dəyərləri vardır. (10^-20

 metrdən 10¹⁰ metrə qədər.)

Qamma şüaları dalğa uzunluğu bir millimetrin 100 milyonda birindən az fotonların adıdır. Radio dalğaları isə bir millimetrdən daha böyük dalğa uzunluqlu fotonlardır. Dalğa uzunluqlarının fərqli olmasından başqa radio dalğaları və qamma şüaları arasında heç bir fərq yoxdur. İkisi də fotondur. Belə fərqli isimlər tamamilə tarix mənbəlidir.